κοσμολογία

Κλάδος της φιλοσοφίας που εξετάζει γενικά το ον και το σύνολο του σύμπαντος, στην προσπάθεια να εναρμονίσει τις ποικίλες όψεις του που αποτελούν αντικείμενο των επιμέρους επιστημών. Από ιστορική άποψη, οι διάφορες κ. συνδέονται αναπόσπαστα με τη θρησκευτική πίστη και καταλήγουν να σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με την κοσμογονία (βλ. λ). Η σχέση αυτή εμφανίζεται καθαρά από τα μνημεία της αρχαιότητας, όπου σύμβολα και αλληγορίες δεν εκφράζουν μόνο κάποια έννοια αλλά αποτελούν μαγικές και ιερές παρουσίες, που διαθέτουν μυστηριώδη, εσωτερική δύναμη υποβολής. Στη δυτική σκέψη, η κ. αποτελεί σχήμα της γνωστικής διαδικασίας που βλέπει τον κόσμο ως φύση, δηλαδή ως αυτόνομη πραγματικότητα που κυβερνάται από δυνάμεις που ενυπάρχουν σε αυτήν. Οι πρώτοι Ίωνες φιλόσοφοι τοποθέτησαν το πρόβλημα σε μια ενιαία θεώρηση του κόσμου και το διατύπωσαν ως αίτημα για την ανακάλυψη του αμετακίνητου βάθους της πραγματικότητας, πέρα από το πλήθος και το εφήμερο των πραγμάτων. Οι πυθαγόρειοι, ανακαλύπτοντας τον ρυθμιστικό ρόλο των αριθμών στα φυσικά φαινόμενα, προσανατόλισαν τη σκέψη τους προς μια πλουραλιστική και ατομιστική κ. Σε αυτούς αντιτάχθηκε η ελεατική σχολή, η οποία βασιζόταν σε μια διαλεκτική που ανέλυε τα προβλήματα του είναι, του γίγνεσθαι και των προσδιορισμών τους. Απέναντι στα συμπεράσματα στα οποία κατέληγε ο ελεατικός μονισμός, ο Εμπεδοκλής και ο Αναξαγόρας επέστρεψαν στην πλουραλιστική αντίληψη, ενώ ο Δημόκριτος επιχείρησε έναν συγκερασμό των ελεατικών και των πυθαγόρειων αντιλήψεων. Η κ. έχασε την αυτονομία της με τον Πλάτωνα, ο οποίος υποστήριξε ότι η μοναδική γνώση για τον αισθητό κόσμο προέρχεται από τις ιδέες και τις μαθηματικές αξίες: οι αριθμοί και τα σχήματα αποτελούν τα μέτρα μιας διάμεσης τάξης μεταξύ των ιδεών και του αισθητού κόσμου. Ο Αριστοτέλης, επιμένοντας στην οντολογική υπεροχή του συγκεκριμένου όντος, αναίρεσε τη γνώμη του Πλάτωνα και ισχυρίστηκε ότι το επιστητό προέρχεται από τις ιδέες και τις μαθηματικές αξίες, ως a priori αντίληψη της γνώσης. Οι χριστιανοί συγγραφείς της εποχής των Πατέρων της Εκκλησίας άντλησαν πολλά στοιχεία από την προηγούμενη θεώρηση του προβλήματος, ειδικά στη στωική και πλατωνική της μορφή. Όσον αφορά τη σχολαστική φιλοσοφία, η μεσαιωνική κ. έφτασε στο αποκορύφωμά της με την ανάπλαση της αριστοτελικής φυσικής στο έργο του Αλβέρτου του Μεγάλου και του Θωμά του Ακινάτη, όπου η διδασκαλία για τα θεία πρότυπα γενικεύτηκε και κυριάρχησε η έννοια της πρόνοιας του Θεού. Στη νεότερη εποχή η τάση της νέας φυσικής (Γαλιλαίος, Νεύτων) βρήκε την έκφρασή της στη μηχανιστική κ. του Ντεκάρ, η οποία χαρακτηρίζεται από μαθηματικό ορθολογισμό. Ο Καντ ταύτιζε ουσιαστικά τη θεωρητική γνώση της φύσης με τη νευτώνεια φυσική και τόνιζε ιδιαίτερα τη διάκριση αρχής μεταξύ της γνώσης των πραγμάτων, της εμπειρίας και της μεταφυσικής. Από την εποχή του ρομαντισμού και έπειτα το βάρος μετατοπίστηκε προς την έννοια και τη σημασία της επιστημονικής εικόνας του κόσμου σύμφωνα με τη μεθοδολογία της φυσικής: ο υλισμός, η ενεργειοκρατία και η θεωρία της εξέλιξης ακολούθησαν με πιστότητα τα συμπεράσματα των νέων επιστημονικών αντιλήψεων. Ο θετικισμός (Κοντ και Μαχ) άσκησε κριτική στην επιστημονική μέθοδο με βάση τον αισθησιοκρατικό εμπειρισμό, ενώ, αντίθετα, ο Χάρτμαν και ο Ντρι θεώρησαν έργο της φιλοσοφίας της φύσης την επέκταση και την ενδελεχή έρευνα των εμπειρικών επιστημών, ως ανταποκρινόμενη στις απαιτήσεις μιας πλήρους κατανόησης του κόσμου. Σχέδιο της Σφορτσίντα, όπου ο Αντόνιο Aβερλίνο εμπνεόταν από τις σύγχρονές του κοσμολογικές αντιλήψεις.

* * *

η (Α κοσμολογία)

κοσμογονία

νεοελλ.

1. αστρον. επιστήμη που μελετά τη δομή και εξέλιξη τού σύμπαντος, καθώς και τους γενικούς νόμους που τό διέπουν

2. φρ. «έλλογη κοσμολογία»

(κατά τον Καντ) το σύνολο τών μεταφυσικών προβλημάτων που αναφέρονται στον κόσμο και στην προέλευσή του.

[ΕΤΥΜΟΛ. < κοσμ(ο)-* + -λογία (< -λόγος < λέγω), πρβλ. βιο-λογία γεω-λογία. Η λ. ως επιστημον. όρος τής αστρονομίας είναι αντιδάνεια, πρβλ. αγγλ. cosmology].